مقدمه
طرح توسعه بندر فاو و کریدور راه توسعه در عراق، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیرساختی در غرب آسیا است که به دلیل اهمیت اقتصادی و ژئوپلیتیکی آن، موردتوجه تحلیلگران و سیاست‌گذاران قرار گرفته است. این پروژه عظیم که شامل توسعه بندر فاو و تبدیل آن به یکی از بزرگ‌ترین بنادر منطقه و ایجاد یک کریدور ترانزیتی زمینی است، باهدف تبدیل عراق به یک هاب ترانزیتی میان آسیا و اروپا طراحی شده است. از منظر اقتصاد سیاسی، این طرح نه‌تنها باعث ایجاد فرصت‌های شغلی و افزایش درآمد عراق می‌شود، بلکه با وابسته‌سازی کشورهای همسایه به این کریدور استراتژیک، به تقویت ثبات و امنیت داخلی عراق کمک کند.
- معرفی طرح و اهداف
پروژه توسعه بندر فاو، با سرمایه‌گذاری اولیه بیش از ۶ میلیارد دلار کلید خورد و شرکت کره‌ای دوو به‌عنوان پیمانکار اصلی در حال اجرای آن است. بندر فاو، در جنوبی‌ترین نقطه عراق و در استان بصره، در ساحلی ۸۲ کیلومتری در خلیج‌فارس قرار گرفته است. این بندر با ایجاد موج‌شکنی به طول تقریبی ۱۶ کیلومتر، بزرگ‌ترین موج‌شکن جهان محسوب می‌شود و ظرفیت حمل‌ونقل آن بیش از ۱۰۰ میلیون تن بار در سال پیش‌بینی شده است. یکی از اهداف اصلی این پروژه، ایجاد زیرساخت‌های ترانزیتی زمینی است که عراق را از طریق راه‌آهن، بزرگراه و خطوط انتقال انرژی (نفت) به ترکیه و اروپا متصل می‌کند. این مسیر ترانزیتی که کریدور راه توسعه نامیده می‌شود، دارای یک خط راه‌آهن سریع‌السیر به طول ۱۲۰۰ کیلومتر است که کالا و مسافر را از بصره به فیش‌خابور در اقلیم کردستان عراق و سپس به ترکیه و اروپا منتقل می‌کند. انتظار می‌رود این پروژه سالانه ۴ میلیارد دلار درآمد و بیش از ۱۰۰ هزار شغل جدید برای عراق ایجاد کند.
هدف از ایجاد این کریدور، جایگزینی مسیری اقتصادی و سریع‌تر به‌جای کانال سوئز و تنگه هرمز است، مسیری که به‌ویژه برای کشورهای شرق آسیا و اروپا اهمیت دارد. در نتیجه، عراق با فراهم‌آوردن این مسیر، به یک نقطه استراتژیک در زنجیره جهانی تأمین تبدیل می‌شود و نقش کلیدی در تسهیل ترانزیت بین‌المللی کالا پیدا می‌کند.
- ابعاد ژئوپلیتیکی و اقتصاد سیاسی پروژه
طرح توسعه بندر فاو و کریدور راه توسعه از منظر اقتصاد سیاسی، به عراق امکان می‌دهد تا علاوه بر دستیابی به مزایای اقتصادی، جایگاه خود را در منطقه تقویت کند و از طریق ایجاد وابستگی‌های جدید اقتصادی، زمینه را برای تقویت روابط با همسایگان فراهم آورد. به‌عنوان‌مثال، کشورهای ترکیه و امارات که به دلیل حجم تجارت خود به مسیرهای ترانزیتی جدید علاقه‌مند هستند، با بهره‌برداری از این کریدور، از لحاظ اقتصادی به عراق وابسته می‌شوند. این وابستگی به‌ویژه زمانی اهمیت پیدا می‌کند که به وضعیت امنیتی عراق نگاه کنیم. در واقع، کشورهای همسایه درصورتی‌که اقتصادشان به مسیرهای ترانزیتی عراق متکی باشد، برای حفظ ثبات و امنیت داخلی عراق منافع بیشتری پیدا می‌کنند و به‌جای دخالت‌های احتمالی، ممکن است در راستای حفظ ثبات این کشور هزینه کنند. از این منظر عراق با اتکا بر این پروژه ریسک سیاسی داخلی خود را Hedge (پوشش و کنترل ریسک) می‌کند.
از طرفی عراق به لحاظ ژئواستراتژیکی با تنگناهای ژئوپلیتیکی و وابستگی عمیق به صادرات از اروند رود و از طریق خلیج‌فارس و دریای عمان احاطه شده است. این وابستگی استراتژیک عراق به خلیج‌فارس و دریای عمان، در صورت بروز بحران‌های منطقه‌ای یا تحریم‌های احتمالی، می‌تواند دسترسی عراق را به بازارهای بین‌المللی محدود کند. عراق با ایجاد یک مسیر ترانزیتی زمینی از خلیج‌فارس به اروپا، عراق می‌تواند از هزینه‌های حمل‌ونقل بکاهد و در برابر بحران‌های منطقه‌ای انعطاف‌پذیرتر عمل کند. به‌علاوه، این کریدور جدید می‌تواند در استراتژی “جاده ابریشم نوین” چین (BRI) نقش مهمی ایفا کند که به عراق فرصت می‌دهد تا از این مسیر جهانی بهره‌برداری کند و به یکی از گذرگاه‌های ترانزیتی این پروژه بزرگ تبدیل شود. این وابستگی به شرکای چندجانبه، انعطاف‌پذیری اقتصادی عراق را در برابر تهدیدات احتمالی از سوی تحریم‌ها افزایش می‌دهد و آن را از وابستگی به مسیرهای محدود رها می‌سازد.
طرح توسعه بندر فاو و کریدور راه توسعه به عراق امکان می‌دهد که از این تنگنای ژئوپلیتیکی خارج شود. ایجاد یک مسیر زمینی مستقیم که از جنوب عراق آغاز شده و تا ترکیه و سپس اروپا امتداد دارد، به شرکت‌های حمل‌ونقل این امکان را می‌دهد که با هزینه و زمان کمتر به بازارهای اروپا دسترسی پیدا کنند. این تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیتی از اهمیت ژئوپلیتیک بالایی برخوردار است؛ چرا که عراق در شرایط ناپایدار منطقه‌ای، می‌تواند به گزینه‌های جایگزین دسترسی داشته باشد و از آسیب‌پذیری ژئوپلیتیکی خود بکاهد.
نتیجه‌گیری
پروژه توسعه بندر فاو و کریدور راه توسعه، به‌عنوان یکی از طرح‌های مهم زیرساختی عراق، نه‌تنها از نظر اقتصادی، بلکه از نظر ژئوپلیتیکی و امنیتی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این پروژه با ایجاد مسیرهای جدید ترانزیتی و متنوع‌سازی ارتباطات اقتصادی، عراق را به یک نقطه محوری در زنجیره تأمین جهانی تبدیل می‌کند و به آن اجازه می‌دهد که از وابستگی به منابع نفتی فاصله بگیرد و به منبعی پایدار از درآمدهای ترانزیتی دست یابد. همچنین این پروژه از منظر اقتصاد سیاسی، به عراق این امکان را می‌دهد که از طریق وابسته کردن کشورهای همسایه به مسیرهای ترانزیتی خود، امنیت و ثبات داخلی خود را بهبود بخشد. ترکیه و امارات، به‌عنوان استفاده‌کنندگان اصلی این کریدور، با بهره‌برداری از زیرساخت‌های عراق، به حمایت از امنیت و ثبات آن ترغیب می‌شوند. در نهایت، پروژه توسعه بندر فاو، به عراق این فرصت را می‌دهد که از یک مصرف‌کننده صرف به یک بازیگر مستقل و اثرگذار در تعاملات اقتصادی و ژئوپلیتیکی منطقه تبدیل شود.
